Hayati Esen
Türkiye’nin ideolojik haritası, yüzeyde Kemalizm ile Osmanlıcılık arasında keskin bir karşıtlık sergiler gibi görünse de, bu iki söylem arasında şaşırtıcı bir tarihsel ve kültürel süreklilik vardır. Modernleşmeci devlet aklının, biri laik diğeri muhafazakâr iki ayrı biçimi olarak ortaya çıkan bu yönelimler, aslında aynı elitist zeminin farklı suretleridir. “İslamcı Kemalizm” kavramını anlamak, bu çelişkili gibi görünen ama birbirini besleyen ideolojik damarların tarihsel bağlarını çözümlemeyi gerektirir. Bu bağlamda, 2000’li yılların ardından AK Parti’nin, hem Osmanlı saray modernizmini hem de “İslamcı Kemalizm”i nasıl dönüştürüp devletin merkezine taşıdığı dikkatle analiz edilmelidir. Çünkü bu dönüşüm, sadece siyasal iktidarın el değiştirmesi değil, aynı zamanda devletin ideolojik altyapısının yeni bir versiyonla yeniden inşasıdır.
2000’li yıllar, Türkiye’de geleneksel “merkez-çevre” çatışmasının çözüldüğü ve “çevre”nin (muhafazakâr kitlelerin) zaferi olarak sunulan bir dönüm noktasıdır. Ancak gerçekte bu süreçte asıl kazanan, devletin bizzat kendisi ve onun dini yönetme kapasitesi olmuştur. AK Parti, seküler Kemalist elitlere karşı bir “çevre” hareketi olarak yükseldi ve kısa sürede bu elitlerin ekonomi-politik alandaki hakimiyetini kırdı. Ancak AK Parti’nin gerçekleştirdiği, basit bir iktidar el değişiminden çok daha köklü bir dönüşümdü: Devletin ideolojik altyapısının, muhafazakârlar eliyle yeniden inşa ve tahkim edilmesiydi.
İslamcı Kemalizm’in Kurumsal Genişlemesi ve Dönüşümü
AK Parti iktidarının en belirgin başarısı, Kemalist dönemin temel “Devlet Müslümanlığı” aygıtlarını alıp işlevsel olarak genişletmesi, hacimsel olarak büyütmesi ve ideolojik olarak rafine etmesi oldu:
-
Diyanet İşleri Başkanlığı: Bütçesi, personel sayısı, yurtdışı ağı ve sosyal-kültürel faaliyetleri katlanarak arttı. Merkezi devlet aygıtı içindeki konumu güçlendirilerek, “makbul İslam”ın tek, merkezi tanımlayıcısı ve denetleyicisi rolü pekiştirildi.
-
Zorunlu Din Dersleri: Müfredatın içeriği ve kapsamı değiştirilerek, devletin Sünni-Hanefi anlayışını topluma aktarmanın daha etkili bir aracı haline getirildi.
-
Dinin Sembolik ve Kamusal Varlığı: Camilerin sayısı ve görünürlüğü artırıldı, devlet protokolünde ve kamusal alanda (resmi törenler, bina açılışları, devlet televizyonu yayınları vb.) dini sembollerin ve söylemin kullanımı yoğunlaştırıldı. Bu, devletin kamusal yüzünün açıkça dindar bir karaktere bürünmesi anlamına geldi.
“Devlet Sünniliği”ne Geçiş: Tarihsel Mirasın Pekişmesi
Bu dönüşüm, Osmanlı’nın merkezi “Saray Müslümanlığı” ile Cumhuriyet’in “Devlet Müslümanlığı” arasındaki tarihsel sürekliliği tamamlayan ve güçlendiren kritik bir halkaydı. AK Parti döneminde inşa edilen yeni yapı, bu mirasın sadece devamı değil, onun daha kurumsallaşmış, merkezileşmiş ve ideolojik olarak tutarlı bir versiyonudur: “Devlet Sünniliği” veya “Resmi Muhafazakâr İslam”. Bu yeni form:
-
Devletin dini teknik olarak yönetme kapasitesini (kadro, bütçe, mevzuat) önceki dönemlerle kıyaslanmayacak ölçüde genişletti.
-
Toplumu ideolojik olarak biçimlendirme iddiasını dini referanslarla meşrulaştırarak güçlendirdi.
-
“İnanç”ı bürokratik normlar ve devlet politikalarıyla disipline etme, standartlaştırma ve araçsallaştırma mekanizmalarını mükemmelleştirdi.
-
Yukarıdan aşağıya, devlet eliyle düzenlenen bir toplumsal dindarlık modelini kurumsallaştırdı.
Paradoksal Sonuç
AK Parti iktidarı, İslamcı Kemalizm’in araçlarını sadece kullanmakla kalmadı; onları dönüştürerek, kapasitelerini azami düzeye çıkararak ve muhafazakâr bir söylemle yeniden yapılandırarak, devlet kontrolündeki dini yapıyı tarihinin en güçlü ve merkezi konumuna taşıdı. Bu süreç:
-
Devletin dini tanımlama, yönlendirme ve kontrol etme tekelini hiç olmadığı kadar pekiştirdi.
-
İslamcı Kemalizm’in özünde yatan “devlet aklı”nı (toplum mühendisliği, merkeziyetçilik, homojenleştirme) korurken, kabını (seküler söylemi) muhafazakâr-dini bir söylemle değiştirdi.
-
Seküler Kemalist seçkinleri (Osmanlı’dan tevarüs eden “Saray İslamı”nın cumhuriyet dönemindeki mirasçıları) iktidar yapısının dışına iterken, onların temsil ettiği “devletçi”, elitist ve tepeden inmeci zihniyeti, bu kez dini semboller ve muhafazakâr bir dil kullanarak yeniden üretti ve merkeze yerleştirdi.
Dolayısıyla, AK Parti döneminde yaşanan, İslamcı Kemalizm ile bir hesaplaşma veya onun tasfiyesi değil, onun temel mantığının ve kurumsal aygıtlarının muhafazakâr bir form içinde yeniden üretimi, derinleştirilmesi ve zirveye taşınmasıdır. Bu, devlet aklının ideolojik kılık değiştirmesidir. Seküler Kemalist kadroların taşıdığı “devletin dini kontrol etme ve toplumu biçimlendirme” iradesi, AK Parti eliyle daha güçlü, daha kapsayıcı, daha kurumsal ve bu sefer açıkça dini referanslarla donatılmış bir şekilde yeniden iktidarlaştırıldı. Ortaya çıkan tablo, Türk modernleşmesinin merkeziyetçi ve tepeden inmeci geleneğinin, muhafazakâr bir söylemle tarihindeki en güçlü ifadesine ulaşmasıdır: Devlet İslamı veya İslamcı Kemalizm. Bu, devlet eliyle dinin yönetilmesi projesinin, paradoksal biçimde, kendisini seküler olarak tanımlayan öncüllerini aşan bir kurumsal kapasite ve toplumsal nüfuzla taçlandırıldığı andır.
Daha önceki yazı dizisi
